Οι θέσεις της Φαλάσαρνας και της Ρίθυμνας: Μια ενάλια γεωαρχαιολογικήπροσέγγιση της Κρήτης

Αρχαιολόγος- δύτης κατά την διάρκεια αποτύπωσης ενάλιου αρχαιολογικού καταλοίπου.

Η Γεωαρχαιολογία, κλάδος της αρχαιολογίας που μετεωρίζεται ανάμεσα σε αυτήν και την Γεωλογία, έχει αφήσει το στίγμα της τα τελευταία χρόνια σε έρευνες που έχουν στεφθεί με επιτυχία, αποκαλύπτοντας ευρήματα, χωρίς την οποία δεν θα έρχονταν ποτέ στο φως. Αεροφωτογραφίες, μέσα θαλάσσιας ανίχνευσης (side scan sonar) για την χαρτογράφηση του βυθού και Geopulsetransmitters για την εξέταση της σεισμικής δραστηριότητας μιας περιοχής αποτελούν μερικά μόνο τέτοια παραδείγματα, τα οποία διατρανώνουν όχι μόνο την παραπάνω σχέση των δύο κλάδων, αλλά και την επιτακτική χρήση των θετικών επιστημών στο πεδίο.

Γεωλογικός χάρτης με την απεικόνιση του Ελληνικού Τόξου ( με έντονο μπλε η περιοχή της σύγκλισης των λιθοσφαιρικών πλακών).

Η γεωαρχαιολογική έρευνα πολλών περιοχών στον κόσμο, και συγκεκριμένα στην Ελλάδα, βασιζόμενη σε αυτήν τη σχέση, επέφερε ενδιαφέροντα αποτελέσματα με τη χρήση αυτών των μεθόδων -και όχι μόνο- παράδειγμα της οποίας είναι η ανασκαφή θέσεων σε τεκτονικά ενεργές περιοχές. Και όταν μιλάμε για τη σχέση γεωλογικών φαινομένων και αρχαιολογικών καταλοίπων, το μυαλό των αρχαιολόγων οδηγείται αυτόματα στη σχέση του αιτίου-αιτιατού. Ότι, δηλαδή, τα φαινόμενα που δρουν στον φλοιό της Γης αλλά και κάτω από αυτόν, συγκεκριμένα στον μανδύα με δυνάμεις πίεσης και θερμότητας προς το κέντρο της, όπως οι τεκτονικές κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών, έχουν ως αποτέλεσμα οποιοδήποτε αρχιτεκτονικό κατάλοιπο να έχει πλέον βυθιστεί με την πάροδο του χρόνου.

Σχέδιο που παρουσιάζει την ιστορία της ανύψωσης του εδάφους.

Παραδείγματα βρίσκονται παντού στον ελληνικό χώρο και ιδιαίτερα στις νότιες περιοχές, στην ευρύτερη περιοχή πουκαλύπτει την Πελοπόννησο έως την Κρήτη, καθώς εκεί βρίσκεται η ζώνη σύγκλισης της αφρικανικής λιθοσφαιρικής πλάκας, κάτω από την αντίστοιχη της Ευρασίας. Αυτό το φαινόμενο άρχισε ήδη να διαμορφώνεται πριν από εκατομμύρια χρόνια, όταν ακόμη οι λιθοσφαιρικές πλάκες άρχισαν να αποσπώνται απότην Παγγαία και να συγκρούονται μεταξύ τους κατά καιρούς, με συνέπεια να σχηματίζονται σταδιακά και σε πολλά στάδια τόσο οι ήπειροι όσο και οι θάλασσες (Μεσόγειος, Κασπία κλπ). Δεν αποτελεί σύμπτωση το γεγονός ότιμπροστά στο μέτωπο της σύγκλισης αναπτύσσεται τόσο το ελληνικό ηφαιστειακό τόξο (ηφαίστεια σε Μέθανα,Μήλος, Θήρα, Νίσυρος κλπ), όσο και η ρηχή λεκάνη της Μεσογείου, βασικά χαρακτηριστικά του Ελληνικού Τόξου.

Το λιμάνι της αρχαίας Φαλάσαρνας.

Η προαναφερθείσα σύγκλιση, λοιπόν, επιφέρει τα έντονα σεισμικά φαινόμενα που πλήττουν την Κρήτη και την Πελοπόννησο και είναι αυτά που ακούγονται συχνά στην επικαιρότητα. Επομένως, μελετώντας δύο παραδείγματα αρχαιολογικών θέσεων από τη νήσο, επιχειρείται να ερευνηθεί η σχέση των δύο επιστημών και να διαπιστωθούν φαινόμενα που σχετίζονται τόσο με τη σεισμικότητα όσο και με την παγκόσμια δυναμική της θαλάσσιας στάθμης (ευστατικότητα). Η Κρήτη, λόγω άμεσης εγγύτητάς με την περιοχή σύγκλισης, παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο γεωτεκτονικό- γεωλογικό χαρακτηριστικό, που δεν αποκλείεται να εμφανίζεται και σε άλλες περιοχές, το οποίο συνδέεται με την καταβύθιση και ταυτόχρονα με την ανάδυση αρχαιολογικών θέσεων. Στις δυτικές της ακτές παρατηρείται γενική ανύψωση, ενώ στις αντίστοιχες ανατολικές καταβύθιση. Το φαινόμενο αυτό προέρχεται από την κίνηση δύο γεωτεκτονικών τεμαχίων (δηλαδή, τμημάτων γης που αποκόπτονται και χωρίζονται μεταξύ τους εξαιτίας συμπιεστικών δυνάμεων) που παρατηρείται σχεδόν στο κέντρο της (περιοχή που εκτείνεται από το Ρέθυμνο, στα βόρεια, έως τα νότια, την περιοχή των Ματάλων).

Παράδειγμα ανυψωμένης θέσης αρχαίων καταλοίπων στη δυτική πλευρά αποτελεί το λιμάνι της αρχαίας Φαλάσαρνας. Ο σεισμός του 365 μ.Χ., το επίκεντρο του οποίου εντοπίζεται στα νοτιοδυτικά της Κρήτης, είναι υπαίτιος για αυτήν την ανύψωση και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι γειτνιάζει με την τεκτονική σύγκλιση των ηπειρωτικών πλακών. Τα κατάλοιπα των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων της πόλης των Φαλασάρνων βρίσκονται στην ενδοχώρα, λόγω της 6,6 μέτρων ανύψωσης, έχοντας διάρκεια ζωής από τον 4ο έως τον 1ο αιώνα π.Χ., όταν η πόλη καταστρέφεται από τους Ρωμαίους ως ένδειξη τιμωρίας για την πειρατεία που άκμαζε σε αυτήν. Το λιμάνι κατασκευάστηκε τεχνητά και είχε τη μορφή κώθωνος (χαρακτηρισμός του επίσης, τεχνητού λιμένος της Καρχηδόνας), και ουσιαστικά περιελάμβανε έναν κλειστό λιμένα που συνδεόταν με τη θάλασσα με τη βοήθεια διαύλου και τέσσερις πύργους περιμετρικά. Ανασκαφές και μελέτες πραγματοποιήθηκαν τις δεκαετίες 1980-90 από την εφορεία εναλίων αρχαιοτήτων.

Τοπογραφικό σχέδιο της Ρίθυμνας με τους νεώσοικους και τις σχάρες καθέλκυσης.

Στο Ρέθυμνο, όπως προαναφέρθηκε, ξεκινάει η γενικότερη καταβύθιση των ανατολικών ακτών της Κρήτης. Το λιμάνι της αρχαίας Ρίθυμνας αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα, καθώς είναι ποντισμένο 0,2 μέτρα από την σημερινή θαλάσσια στάθμη. Στην ακτή του σύγχρονου οικισμού και δυτικά από το ενετικό φρούριο Fortezza βρίσκονται λαξευμένα στον βράχο κατάλοιπα νεώσοικων και υπαίθριων διαμορφώσεων, κατάλληλων για την ολίσθηση των σκαφών, αλλιώς "γλίστρες" ή σχάρες. Εντοπίστηκαν το 1972 από τους N. C. Flemming και P. A. Pirazzoli και το 2005, μετά από έρευνα του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Royal Holloway, αποτυπώθηκαν με τρισδιάστατη μορφή. Η καταβύθιση του λιμένος προκλήθηκε λόγω της ύπαρξης τεκτονικού βυθίσματος στο Σπυλί Ρεθύμνου κατά τη διάρκεια του σεισμού 365 μ.Χ.

Συμπερασματικά, αυτό που διαπιστώνεται αφενός είναι πως τα κατάλοιπα αρχαίων λιμένων αποτελούν τόσο δείκτες της εξέλιξης της ανόδου της θαλάσσιας στάθμης όσο και ένα φυσικό “ιστορικό αρχείο” για την ιστορία των περιοχών. Αφετέρου η σύμπνοια των δύο επιστημών, όχι μόνο καλύπτει κενά που τυχόν υπάρχουν στην αρχαιολογική έρευνα, αλλά και θέτει νέους ορίζοντες στην πορεία των ενάλιων αρχαιολογικών ανασκαφών στο πεδίο αποτελώντας το εναρκτήριο λάκτισμα για τον εμπλουτισμό των γνώσεων των αρχαιολόγων.

Επιμέλεια κειμένου: Δέσποινα Νακακτσή

 

Βιβλιογραφία

Angelier, J., Lyberis, N., Le Pichon, X., Barrier, E. και P. Huchon 1982. "The tectonic development of the Hellenic arc and the sea of Crete: A synthesis," Tectonophysics 86, 159-96.

Baika, K., Psarogiannis, Α., Tzigounaki, A., Karamaliki, N., Sarris, A., Vött, A., Fischer, P., Röth, J., Reicherter, K., Dumas, V., Papadopoulos, Ν., Cantoro, G., Manataki, M., Cuenca-García, C., Kalayci , T., Simon, F., Donati, J., Simyrdanis, K., Kalogeropoulos, K. και E. Chrysocheri 2016. "Interdisciplinary survey on the maritime installations of ancient Rithymna Archaeological and Geoarchaeological investigations," Conference: 4th Meeting for the Archaeological Work in Crete, Rethymno, 24-27/11/2016.

Flemming, N. 1978. "Holocene Eustatic Changes and the Coastal Tectonics in the Northeast

Mediterranean: Implications for Models of Crustal Consumption," Philosophical Transactions

of the Royal Society of London (A) 289, 405-58.

Frost, F. J. 1989. "The Last Days of Phalasarna," Ancient History Bulletin 3, 15-17.

Frost, F.J. και Ε. Hadjidaki 1990. "Excavations at the Harbor of Phalasarna in Crete: The 1988

Season," Hesperia 59.3, 513-27.

Hadjidaki, E. 1988. "Preliminary Report of Excavation at the Harbour of Phalasarna in West

Crete," AJA 92, 463-79.

Θεοδούλου, Κ. 2011α. "Συνοπτική αναδρομή της υποβρύχιας αρχαιολογικής έρευνας της

Ελλάδας," Αριάδνη 17, 13–84.

Θεοδούλου Κ. 2011β. "Γεωλογικές αλλαγές και αρχαία κατάλοιπα στις ακτές της Κρήτης." Στο

Βασιλάκης Ε. et al. (επιμ.) Υλικά δομής των αρχαίων & Γεωμορφολογική εξέλιξή της δυτικής Κρήτης κατά τους Προϊστορικούς & Ιστορικούς χρόνους, 43-9.

Kassaras, I., Kapetanidis, V., Ganas, A., Tzanis, A., Kosma, C., Karakonstantis, A., Valkaniotis, S., Chailas, S., Kouskouna, V. και P. Papadimitriou 2020. "The New Seismotectonic Atlas of Greece (v1.0) and Its Implementation," Geosciences 10 (447), 1-28.

Κατριβάνος, Ε. 2017. Η γεωλογική δομή, η κινηματική της παραμόρφωσης και η γεωτεκτονική

εξέλιξη των ορεινών όγκων Πάικου και Τζένας (Κεντρική Μακεδονία), Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Θετικών Επιστημών, Τμήμα Γεωλογίας (Διδακτορική

δατριβή). Ανακτήθηκε από: Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών.

Μουντράκης, Δ. 2010. Γεωλογία και γεωτεκτονική εξέλιξη της Ελλάδας, Θεσσαλονίκη.

Mourtzas, N., Kolaiti, E. και M. Anzidei 2016. "Vertical land movements and sea level changes

along the coast of Crete (Greece) since Late Holocene," Quaternary International 401, 43-70.

Παπαζάχος, Β. Καραΐσης, Γ. και Π. Χατζηδημητρίου 2005. Εισαγωγή στην σεισμολογία,

Θεσσαλονίκη.

Stiros, S. 2010. "The 8.5þ magnitude, AD365 earthquake in Crete: Coastal uplift, topography

changes, archaeological and historical signature," Quaternary International 216, 54-63.